احتمالا شما نیز از افرادی هستید که نام کلاهبرداری پانزی و هرمی، را در خبر‌ها شنیده‌اید و یا حتی در معرض آن قرار گرفته‌اید. اگر می‌خواهید از اموال خود در برابر این نوع کلاهبرداری‌ها محافظت کنید و در دام این شیادان نیافتید، بهتر است با نحوه ارتکاب این جرم و روش‌های تشخیص آن آشنا شوید.
هر زمان در مقابل سرمایه‌گذاری به شما قول سود‌های نجومی و تضمینی داده شد، به احتمال زیاد در معرض یک کلاهبرداری پانزی قرار دارید که امکان دارد کلاه بزرگی بر سر شما برود و پولی که سال‌ها برای پس‌انداز آن سخت کار کرده‌اید، از دست برود.
امروزه طرح‌های پانزی و هرمی در نتیجه گسترش اینترنت و رسانه‌های اجتماعی محبوبیت بیشتری پیدا کرده‌اند و هر کسی که به دنبال راه‌های سرمایه‌گذاری سودآور باشد، تقریباً به‌طور قطع هر از گاهی با آن مواجه شده است.
طرح پانزی، ترفندی برای کلاهبرداری است که در آن یک کلاهبردار یا همان طراح پانزی، به افراد ناآگاه وعده می‌دهد که اگر پول‌های خود را در اختیار او قرار دهند، با آن پول‌ها کار خواهد کرد و سود‌های نجومی و تضمینی به سرمایه‌گذاران خواهد داد. در ابتدا برای جلب اعتماد بیشتر، از پول افراد جدید، سود افراد قدیمی پرداخت می‌شود تا سرمایه‌گذاران بیشتری جذب سیستم شوند.
اما طرح هرمی، مدلی است که کلاهبردار به افراد وعده می‌دهد در صورت آوردن عضو جدید به سیستم و سرمایه‌گذاری او، سود‌های نجومی دریافت خواهند کرد. یک طرح هرمی می‌تواند شامل یک‌سری کالا یا خدمات باشد که باید توسط عضو جدید خریداری شود تا سود به نفر بالایی تعلق گیرد.
در نهایت هم طراح پانزی و رئوس هرم در اکثر مواقع با پول بادآورده‌ای که جمع کردند، فرار می‌کنند و تنها تعداد زیادی بازنده، باقی می‌مانند.
هرچند هر دو طرح پانزی و هرمی، با وعده سود‌های کلان از قربانیان خود سوءاستفاده می‌کنند و برای بقای خود باید اعضای جدیدی را جذب کنند، اما تفاوت‌هایی نیز دارند که در ادامه گزارش بیان می‌شود.
خوشبختانه تشخیص طرح پانزی و هرمی کار سختی نیست و با اطلاع از نشانه‌های آن می‌توان به سرعت آن را تشخیص داد.
کلاهبرداری پانزی چیست؟
طرح پانزی (Ponzi scheme) یک نوع کلاهبرداری است که سرمایه‌گذاران ناآگاه را با وعده سود‌های تضمین شده و فریبنده هدف قرار می‌دهد. نام پانزی برگرفته از نام چارلز پانزی (Charles Ponzi) است که یکی از شناخته شده‌ترین کلاهبرداران تاریخ جهان بود. چارلز پانزی ابداع کننده طرح پانزی است. در این روش کلاهبرداری مالی، سود سرمایه‌گذاران اولیه از پول سرمایه‌گذاران جدید پرداخت می‌شود.
استراتژی پانزی این بود که هم از سرمایه سرمایه‌گذاران قبلی و هم از سرمایه سرمایه‌گذاران جدید برای پرداخت درآمد سرمایه‌گذاران اولیه استفاده کند. در واقع پانزی هیچ فعالیت تجاری نداشت و سود سرمایه‌گذاران اولیه را از پول سرمایه‌گذاران جدید پرداخت می‌کرد.
او به سرمایه‌گذاران قول داد که در ۹۰ روز، ۵۰ درصد سود و یا در ۴۵ روز ۱۰۰ درصد سود دریافت کنند. این وعده‌های دروغ توجه افراد زیادی را جلب کرد.
زمانی که چارلز پانزی طرح اصلی خود را در دهه ۱۹۲۰ خلق کرد، توانست بیش از ۲۰ میلیون دلار از سرمایه سرمایه‌گذاران را به سرقت ببرد و در نهایت پانزی به جرم کلاهبرداری محکوم به زندان شد.
به همین جهت به این نوع از کلاهبرداری مالی، کلاهبرداری پانزی گفته می‌شود.
کلاهبرداری پانزی زمانی اتفاق می‌افتد که یک کلاهبردار یا طراح پانزی، افراد ناآگاه را متقاعد می‌کند که اگر پول خود را به او بدهند، تا با آن پول کار کند و در برابر پول به آنها سود هنگفت و تضمینی بدهد. اما واقعیت این است که سود سرمایه‌گذاران قدیمی با پول سرمایه‌گذاران جدید جبران می‌شود. در واقع این ترفند، یک بازی پول است.
در ترفند پانزی، طراح برای جلب اعتماد قربانیان، مرتبا به سرمایه‌گذاران، وعده‌های غیرمعقول و فریبنده ارائه می‌دهد. اما زمانی که قربانی جدیدی برای آوردن پول وجود نداشته باشد، طرح دیگر اشباع شده و به دلیل عدم وجود سرمایه‌گذار جدید شکست می‌خورد و معمولاً در این شرایط کلاهبردار با مقدار زیادی پول متواری می‌شود.
برای درک بهتر ترفند پانزی، به این مثال توجه کنید:
شخص الف، یک کلاهبردار است که قصد دارد از ترفند پانزی استفاده کند. یک شرکت یا وب‌سایت ساختگی تأسیس می‌کند و به مردم وعهده می‌دهد که اگر مثلاً ۱۰ میلیون تومان بپردازند، می‌توانند در بازار ارز دیجیتال یا هر جای دیگری سرمایه‌گذاری کنند و ماهانه ۲۰ درصد معادل ۲ میلیون تومان سود دریافت کنند.
حتی ممکن است این شخص ادعا کند که یک روش جدید کشف کرده که تضمینی برای کسب درآمد او خواهد بود در حالی‌که این شخص، در واقع، هیچ فعالیت اقتصادی انجام نمی‌دهد.
شخص الف با تبلیغات فریبنده و جذب اولین سرمایه‌گذاران، پس از مدتی می‌تواند میلیون‌ها تومان از منابع مختلف جمع‌آوری کند. وی برای اطمینان از ادامه پروژه و جذب وجوه اضافی، از وجوهی که توسط سرمایه‌گذاران جدید جمع‌آوری کرده، به سرمایه‌گذاران قبلی سود می‌دهد و همین الگو باعث می‌شود که مشتریان فعلی که سود کمی دریافت کرده‌اند این طرح را به دوستان و آشنایان خود و همچنین سرمایه‌گذاران جدید، توصیه کنند.
در نهایت نیز این فرد که کلاهبردار پانزی است، پس از جمع‌آوری سرمایه کافی، یا زمانی که سرمایه‌گذار جدیدی پیدا نشد، فرار می‌کند!
در همین زمینه یکی از پرونده‌های کثیرالشاکی که فعالیت آن براساس طرح پانزی بوده و در دستگاه قضایی مورد بررسی و محاکمه قرار گرفت پرونده رضایت خودرو طراوت نوین است.
شیوه کار کلاهبرداران در طرح پانزی
هرچند به‌طور کلی تمام کلاهبرداری‌های پانزی، از یک الگوی مشابه پیروی می‌کنند، اما ممکن است شکل و ظاهر هر کلاهبرداری متفاوت باشد. چرخه اصلی تمام طرح‌های پانزی در این چند مرحله ساده خلاصه می‌شود:
۱) تبلیغات فریبنده
ابتدا، تعداد محدودی از افراد توسط تبلیغات فریبنده (معمولاً در اینترنت یا شبکه‌های اجتماعی) به سمت طرح پانزی جذب می‌شوند.
۲) جذب سرمایه‌گذار
این افراد مبلغ ناچیزی را واریز می‌کنند و بعد از دریافت سود، علاوه بر سرمایه‌گذاری بیشتر افراد دیگری را نیز به عضویت در این طرح تشویق می‌کنند.
این سود برای جلب اعتماد سرمایه‌گذار و جذب پول اضافی به‌طور منظم واریز می‌شود. اما این سود یا حاصل پول سرمایه‌گذاران جدید است و یا سرمایه‌گذاری اولیه طراح در ابتدای پروژه است.
۳) افزایش ورودی سرمایه
زمانی‌که اعتماد عمومی ایجاد شد، هجم عظیم پول نقد به سیستم وارد می‌شود. سرمایه گذاران قدیمی نیز پول بیشتری وارد می‌کنند و حتی ممکن است اقوام و آشنایان خود را هم به این طرح دعوت کنند. در این مرحله، حتی طمع برخی از سرمایه‌گذاران آنها را به گرفتن وام‌های کلان یا قرض گرفتن پول و یا حتی فروش خانه یا ماشین برای سرمایه‌گذاری بیشتر سوق می‌دهد.
۴) شکست طرح
مراحل ۱ تا ۳ چندین بار انجام می‌شود تا زمانی که دیگر سرمایه‌گذار جدیدی پیدا نشود یا مقدار قابل توجهی پول جمع شود. پس از آن، طراح با پول‌هایی که جمع کرده فرار می‌کند.
از آنجاکه تبلیغات و دریافت پول از طریق اینترنت و فضای مجازی بسیار راحت‌تر است و همچنین این امکان را فراهم می‌کند که کلاهبرداران به‌صورت ناشناس فعالیت کنند، رشد اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به گسترش طرح‌های پانزی کمک کرده است.
استفاده از ارز‌های دیجیتال با ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد خود، کار کلاهبرداران پانزی و هرمی را به میزان قابل توجهی آسان کرده است.
کاربرد ارز دیجیتال در کلاهبرداری پانزی
ارز‌های دیجیتال، ابزاری است که امکان جمع‌آوری سرمایه را برای کلاهبرداران آسان‌تر کرده است. برخی از خصوصیاتی که باعث به‌کارگیری ارز دیجیتال در این نوع کلاهبرداری‌ها می‌شود عبارتند از:
- دشواری پیگیری تراکنش‌های ارز دیجیتال
- عدم نیاز به افتتاح حساب بانکی برای دریافت سرمایه
- عدم نیاز به پرداخت مالیات برای تراکنش‌های ارز دیجیتال
- جذب منابع مختلف سرمایه از سراسر جهان
- انتقال سریع‌تر سرمایه
با توجه به این ویژگی‌ها، ارز‌های دیجیتال ابزاری عالی برای طرح‌های پانزی هستند و جذب سرمایه و توزیع سود را بسیار آسان‌تر از روش‌های سنتی می‌کنند. به همین دلیل کلاهبرداری‌های پانزی اغلب با استفاده از پول دیجیتال انجام می‌شود.
همچنین وب‌سایت‌هایی که ادعا می‌کنند پول سرمایه‌گذاران را در بازار‌های خارجی مانند املاک، اتومبیل، سهام، انرژی یا هر چیز دیگری سرمایه‌گذاری می‌کنند، نوع دیگری از طرح پانزی در ارز‌های دیجیتال هستند. در حالی که هیچ کاری جز پرداخت سود با پول سرمایه‌گذاران جدید انجام نمی‌شود.
برخی از کلاهبرداران نیز ممکن است ادعا کنند که یک ربات معامله‌گر پیشرفته دارند که در بازار‌های مالی معامله می‌کند و سود تضمینی در هر معامله ارائه می‌دهد. در حالی که چیزی به نام ربات وجود ندارد و همه چیز ساختگی است.
ضروری‌ترین عنصر این طرح‌ها این است که تضمین می‌شود در عین ناشناس ماندن، مزایای فوق‌العاده‌ای را ارائه دهند.
مدت زمان اجرای طرح پانزی
طرح پانزی تا زمانی که سرمایه‌گذاران کافی برای پرداخت سود سرمایه‌گذاران قبلی و کسب سود برای طراح داشته باشد و تا زمانی که طراح از مقدار پول دریافتی راضی باشد، به‌طور نامحدود ادامه خواهد داشت.
روش تشخیص طرح‌های پانزی
شناسایی طرح‌های پانزی کار دشوار نیست. با اطلاع از ویژگی‌های این طرح می‌توانید آن را تشخیص دهید. علی‌رغم این که کلاهبرداری‌های پانزی انواع مختلفی دارند، همه انواع آنها دارای ویژگی‌های مشترکی هستند که به این شرح است:
- سود‌های نجومی و تضمینی
یکی از مهمترین ویژگی‌های کلاهبرداری پانزی وعده سود هنگفت و تضمین شده است. این تضمین را هرجا دیدید، باور نکنید. توجه کنید چگونه ممکن است سودی به این زیادی بدون هیچ ریسکی تضمین شود. درنظر داشته باشید که بازار‌های مالی هیچ‌گاه بدون ریسک نیستند.
- مشخص نبودن هویت طراح
طرح پانزی اطلاعات زیادی در مورد تیم یا مدیر ندارد، و حتی اگر داشته باشد، اغلب از نام‌های ساختگی یا جعلی برای پنهان کردن وابستگی واقعی خود به آنها استفاده می‌کنند.
- عدم سرمایه‌گذاری مشروع
طراح پانزی بعد از جمع‌آوری سرمایه‌های افراد به هیچ فعالیت سرمایه‌گذاری مشروع یا سودآوری نمی‌پردازد. هیچ کسب‌وکار، محصول یا خدماتی در پشت این طرح وجود ندارد که سود وعده داده شده را محقق کند. در واقع، فرد یا شرکت کلاهبردار، سود‌ها را از سرمایه سرمایه‌گذاران جدید می‌پردازد و با این کار ظاهری کاذب از سودآوری ایجاد می‌کند.
- عدم شفافیت در انجام امور تجاری
طرح پانزی به وضوح توضیح نمی‌دهد که چگونه سود‌های هنگفت خود را به‌دست می‌آورد یا چگونه آن را تضمین می‌کند. به‌عنوان مثال، برخی از طرح‌ها ادعا می‌کنند که پول کاربران را در بازار‌های سرمایه یا ارز دیجیتال سرمایه‌گذاری می‌کنند. با این حال، آنها نحوه انجام این کار یا نحوه اطمینان از اینکه پول کاربران در برابر خطرات نوسان قیمت، مشکل استخراج و … محافظت می‌شود را فاش نمی‌کنند.
-
- عدم ارائه اطلاعات تماس یا آدرس دقیق
ناشناس بودن یکی از مهمترین ویژگی‌های کلاهبرداری پانزی است. طرح‌های پانزی معمولاً مکان‌ها یا شماره‌های تلفن معتبری را اعلام نمی‌کنند، یا اینکه از آدرس‌های ساختگی و مکان‌های کاری نامشخص برای اخفای هویت خود استفاده می‌کنند.
- عدم ارائه مجوز قانونی
هرچند طرح‌های پانزی قادر به کسب تأییدیه‌های قانونی نیستند، اما گاهی اوقات یک طرح به‌قدری خوب اجرا می‌شود که با استفاده از راهکاری متقلبانه، قانونگذار را فریب می‌دهد و مجوز می‌گیرد.
- فشار برای سرمایه‌گذاری سریع
از آنجا که حیات طرح پانزی به سرمایه‌های جدید وابسته است، مجریان این طرح‌ها سعی می‌کنند سرمایه‌گذاران را هرچه سریع‌تر به سرمایه‌گذاری سریع‌تر تشویق کنند. به عنوان مثال ممکن است ادعا کنند که فرصت سرمایه‌گذاری محدود است و سرمایه‌گذاران برای اینکه بتوانند جایگاه تضمینی داشته باشند باید سریع‌تر اقدام کنند. همین عجله باعث می‌شود تا افراد وسوسه شوند و فرصت کافی برای بررسی و صحت‌سنجی ادعا‌های کلاهبرداران را نداشته باشند.
- نداشتن سابقه سرمایه‌گذاری اثبات شده
مجریان طرح‌های پانزی معمولاً سابقه سرمایه‌گذاری مشروع یا موفق ندارند. این افراد معمولا اغلب فاقد اعتبار، مجوز یا هرگونه سابقه معتبر هستند و مدارک و مستنداتی که ارائه می‌کنند یا ساختگی است و یا اعتبار خاصی ندارد. معمولاً با کمی جست‌و‌جو و بررسی مدارک می‌توان به صوری بودن شرکت‌ها و مدارک این افراد پی برد.
همچنین، وابستگی به جذب سرمایه‌گذاران جدید، مشکلات دسترسی به وجوه سرمایه‌گذاری شده و رشد سریع و غیرقابل تداوم از دیگر ویژگی‌های طرح‌های پانزی است که توجه به این موضوعات می‌تواند تشخیص پانزی بودن یک طرح را آسان کند.
با توجه به موضوعات مطرح شده اگر ویژگی‌های فوق را در ذهن داشته باشید، در صورت مواجهه با طرح پانزی به راحتی می‌توانید کلاهبردارانه بودن آن را تشخیص دهید.
توجه داشته باشید که هیچ نوع سرمایه‌گذاری و پروژه‌ای که بتواند در کوتاه‌مدت سود‌های هنگفتی را نصیب شما کند وجود ندارد، بنابراین اگر با پروژه یا طرحی مواجه شدید که سود‌های پیشنهادی آن بسیار بالاتر از عرف بود، در واقعی بودن آن تردید کنید.
تفاوت کلاهبرداری پانزی و هرمی
طرح پانزی دارای ویژگی‌های مشترک بسیاری با طرح هرمی است، که باعث می‌شود برخی افراد به اشتباه تصور کنند که این دو قابل جایگزینی هستند. هرچند هر دو فعالیتی غیرقانونی هستند و در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، تحت پیگرد قانونی قرار می‌گیرند، اما، دقیقاً یکسان نیستند و ویژگی‌هایی دارند که آنها را از یکدیگر متمایز می‌کند.
تفاوت و تمایز اولیه بین طرح پانزی و کلاهبرداری هرمی در این است که یک طرح پانزی معمولاً فقط از سرمایه قربانیان خود در مواردی سرمایه‌گذاری می‌کند، استفاده می‌کند و سود‌هایی وعده داده می‌شود که در زمان بعدی و از محل سرمایه اعضای جدید پرداخت می‌شود. اما طرح‌های هرمی، معمولاً این فرصت را برای قربانیان فراهم می‌کند که با جذب قربانیان اضافی در کلاهبرداری، درآمد کسب کنند.
در واقع در کلاهبرداری پانزی معمولاً هیچ محصول یا خدمت واقعی وجود ندارد، و تمرکز بر سرمایه‌گذاری مالی است، اما در کلاهبرداری هرمی، گاهی اوقات محصولات یا خدماتی برای ظاهرسازی ارائه می‌شود، اما هدف اصلی جذب افراد جدید است.
همچنین در طرح پانزی نیازی به ایجاد تشکیل مجموعه برای شروع کلاهبرداری نیست ولی در کلاهبرداری هرمی شروع کار باید با تشکیل یک مجموعه باشد.
بنابراین در تفاوت طرح پانزی و هرمی باید گفت، در طرح پانزی، سرمایه‌گذاران معمولاً یک بار سرمایه‌گذاری می‌کنند و بعد از آن منتظر دریافت سود می‌مانند. طرح پانزی معمولاً برای جذب سرمایه‌گذاران جدید و پرداخت سود به اعضای قبلی به یک نفر یا یک گروه کوچک (یعنی همان مجریان طرح) نیاز دارد. اما طرح یا پروژه‌های هرمی دائماً سرمایه‌گذاران را به مشارکت فعالانه و معرفی اعضای جدید ترغیب و تشویق می‌کنند. در طرح‌های هرمی معمولاً افراد در برابر هر عضو جدیدی که به شبکه معرفی کنند از حق عضویت او پورسانت می‌گیرند. بخشی از این پول نیز به سرمایه‌گذاران قبلی و سردسته‌های اصلی پروژه پرداخت می‌شود. در واقع در یک پروژه هرمی، افراد برای کسب درآمد باید دائماً نفرات بیشتری را به عنوان زیرمجموعه معرفی کنند. شرکت‌های هرمی معمولاً ظاهری موجه دارند، اما در اغلب موارد کسب‌وکار خاصی در آنها انجام نمی‌شود.
با شناخت دقیق این دو نوع کلاهبرداری می‌توانید تفاوت‌ها و روش‌های تشخیص آنها را بهتر درک کنید.
طرح هرمی چیست و چگونه کار می‌کند؟
طرح هرمی (Pyramid Scheme) یک استراتژی تجاری است که وعده می‌دهد در صورت فروش محصولات و جذب یک عضو جدید برای پیوستن به سیستم و سرمایه‌گذاری، پاداش‌های هنگفتی را پرداخت می‌کند. طرح هرمی تجارتی است که در آن اقلام یا خدمات (اغلب اجناس فیک و به درد نخور) در ازای پول به اعضای سیستم فروخته می‌شود.
در کلاهبرداری هرمی، کلاهبردار به عاملان فروش خود اطمینان می‌دهد که از این طریق ثروتمند می‌شوند. در این صورت اگر دوستان خود را به خرید این محصولات دعوت کنند به صورت هرمی و در سطوح مختلف سود خواهند برد. کلاهبردار هرمی، از مردم به عنوان ابزاری برای فروش کالا‌های بی‌ارزش خود استفاده می‌کند.
برای درک بهتر کلاهبرداری هرمی، به این مثال توجه کنید:
یک کلاهبردار هرمی مقداری مواد آرایشی و بهداشتی دارد که کاملاً بی‌ارزش و غیراستاندارد است. او ادعا می‌کند که این مواد با سایر اقلام موجود در بازار متفاوت است و اگر آنها را استفاده کنید، تغییرات بسیاری در پوست و موی شما ایجاد می‌شود. در نتیجه قیمت این مواد آرایش و بهداشتی نسبت به سایر اقلام موجود در بازار بیشتر است.
سپس به اعضای خود پیشنهاد می‌کند، این مواد آرایشی را به‌دلیل کیفیت بالا به قیمت گرانتری به افراد بی‌اطلاع بفروشند.
این طرح تا زمانی ادامه می‌یابد که اعضای جدید به عضویت خود ادامه دهند و کلاهبردار به راحتی سود را پرداخت کند، زیرا توانسته است محصول بی‌ارزش خود را به قیمت بالایی بفروشد و دلیلی برای عدم سود او وجود ندارد. با این حال، پس از مدتی خریدار جدیدی پیدا نمی‌کنند و در نتیجه اعضای بالاتر سود کافی دریافت نمی‌کنند؛ بنابراین پس از مدتی کلاهبردار قادر به تهیه محصول نخواهد بود و با پول هنگفتی که در این راه جمع کرده است فرار می‌کند.
به‌عنوان نمونه می‌توان به پرونده شرکت جعلی یونیک فایننس در استان یزد نیز اشاره کرد. این شرکت با تشکیل شبکه هرمی، مدعی خرید ارز‌های دیجیتال و سرمایه‌گذاری در شرکت یونیک فایننس شده بود و با ادعای پرداخت سود مستقیم و ۲ نوع پورسانت از طریق معرفی اعضای جدید، اقدام به عضوگیری وسیع و جذب سرمایه افراد می‌کرد و با تشکیل این زنجیره انسانی که مصداق بارز فعالیت مجرمانه محسوب می‌شد، از محل آورده اعضای جدید، به اعضای قبلی سود پرداخت می‌کرد. در نهایت نیز عناصر اصلی این کلاهبرداری با حکم مرجع قضایی به حبس و جزای نقدی محکوم شدند.
قربانی می‌تواند پول خود را پس بگیرد؟
زمانی که طراحان پانزی و هرمی دستگیر می‌شوند، تقریباً همیشه اینطور است که کلاهبردار تمام یا اکثریت پولی را که دریافت کرده خرج کرده است. با این حال شما می‌توانید از آنها شکایت کنید و به احتمال زیاد علیه آنها در دادگاه حکمی صادر می‌شود، اما اینکه بتوانید در پایان پولی را دریافت کنید بستگی به اموالی دارد که از کلاهبردار توقیف می‌شود.
در نهایت باید گفت تأکید بر اهمیت آگاهی عمومی و تحقیق قبل از سرمایه‌گذاری و هوشیاری در برابر تبلیغات شبکه‌های اجتماعی که وعده سود‌های کلان می‌دهند، از مهمترین اصولی است که می‌تواند از بسیاری از جرایم مالی از جمله کلاهبرداری پانزی و هرمی پیشگیری کند.
